OSOBY STARZEJĄCE SIĘ NA RYNKU PRACY I FORMALNE I POZAFORMALNE FORMY POMOCY JAKO ODPOWIEDŹ NA ICH POTRZEBY.

 

Definicji pracy w literaturze przedmiotu jest bardzo wiele. Jedną z nich jest ta przytoczona za W. Okoniem przez B. Juraś-Krawczyk, która mówi o tym, że praca to „zbiorowa lub jednostkowa działalność, której celem jest uzyskanie jakiegoś wytworu materialnego lub niematerialnego […]”[1] co więcej „procesowi pracy na ogół towarzyszy przekonanie o jej pożytku, ale zarazem przymus wewnętrzny, tj. narzucony przez społeczne warunki życia zbiorowego”.[2] Pełni ona wiele funkcji w życiu człowieka i wypełnia większość czasu jego dorosłego życia. Co natomiast dzieje się, kiedy jednostka zbliża się do wieku emerytalnego czy nadal podejmuje aktywność zawodową? W niniejszej pracy postaram się przyjrzeć temu problemowi bliżej.

            „Starość jest tym etapem życia, który wymaga pomocy i wielkiego wysiłku jednostki w rozwoju, w pomyślnym przebiegu starzenia się. Człowiek musi bowiem dokonać wyboru stylu życia. Wybiera formy i nasilenie aktywności. Może być bierny po przejściu na emeryturę, wycofać się z życia społecznego, pozwolić sobie na nic nie robienie, bierne trwanie, ograniczając ruch, kontakty społeczne i minimalizując swoje potrzeby. Wkracza wtedy w patologiczny stan apatii i zaniedbania. Wymaga wsparcia i pomocy, aktywizacji przynajmniej w sferze życia codziennego. Może wybrać określony poziom aktywności. Nie istnieje bowiem jeden styl starzenia się i przystosowania do starości.”[3]  Granice i kryteria okresu późnej dorosłości są różnie przedstawiane przez autorów. Mogą wahać się nawet w granicy 30 lat; od 45 roku życia do 70 roku życia, a zdaniem wielu autorów wiek graniczny to 70 rok życia.[4]

            Poprawa warunków materialnych i wzrost poziomu usług medycznych przyczynia się do tego, że w coraz większej ilości krajów pojawia się zjawisko starzenia się społeczeństw. „Za społeczeństwo stare demograficznie uważa się takie, w którym odsetek osób w wieku 60 lat i więcej przekracza 12% lub gdy odsetek osób w wieku 65 lat i więcej przekracza 7% (normy ONZ przyjmują jako wiek graniczny 65 lat). Ponadto przyjmuje się, że jeśli odsetek ludzi w danym państwie w wieku 65 lat i więcej osiąga 7%, to kraj ten przekracza tzw. próg starości, jeśli zaś uzyskuje 10% – uznaje się dany kraj za wiekowo zaawansowany (Orzechowska, 2001).

Na starzenie się społeczeństw wpływ mają różnorodne czynniki. Do najważniejszych

zaliczyć można:

• wydłużenie się czasu życia ludzkiego

• spadek dzietności kobiet

• wkraczanie w wiek emerytalny osób z tzw. powojennego „baby-boomu”

• migracje osób młodych.”[5]

Wobec takiego stanu rzeczy pojawiają się nowe wyzwania, którym naprzeciw wychodzą postulaty Strategii Lizbońskiej. „Zgodnie z Europejską Strategią Zatrudnienia (ang. European Employment Startegy) i Wytycznymi Polityki Gospodarczej (ang. Broad Economic Policy Guidelines – BEPG) kraje członkowskie muszą rozwijać i wprowadzać wszechstronne działania ukierunkowane na aktywne starzenia się. Tworzone strategie mają na celu zapewnić utrzymanie zatrudnienia wśród starszych pracowników, co przekłada się na wprowadzenie następujących rozwiązań:

• zachęty finansowe odwodzące od przejścia na wcześniejszą emeryturę i przekonywujące, że aktywność zawodowa popłaca,

• dostęp do szkoleń i różnych form kształcenia ustawicznego oraz skutecznej aktywnej polityki rynku pracy,

• stworzenie dobrych warunków pracy sprzyjających utrzymaniu pracy, w szczególności zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, stosowanie elastycznych form zatrudnienia – obejmujących pracę w niepełnym wymiarze godzin (ang. part-time working) i przerwy w zatrudnieniu (ang. career breaks) – oraz dostępność usług w zakresie opieki.”[6]

Nie mniej jednak ważną przyczyną wycofania się z aktywności zawodowej osób po 50 roku życia są liczne obawy związane z wymaganiami, jakie stawia rynek pracy.”[7] Autorka podaje również, że w obecnych czasach bardzo ważna jest umiejętność obsługi komputera, a nowe technologie i urządzenia, które młodszym pokoleniom nie sprawiają większej trudności, są niejednokrotnie dla osób starszych „źródłem napięcia i lęku wynikającego z braku umiejętności i poczucia niedostosowania”[8] Ponieważ wraz z procesem starzenia się pracownika starzeją się również jego kompetencje zawodowe „starsi pracownicy niejednokrotnie nie mogą zaoferować wymaganego współcześnie poziomu kompetencji związanych z nowymi technologiami.”[9] Autorka podkreśla również, że wśród czynników, które rzutują na wycofanie się osób w wieku okołoemerytalnym wyróżnia się grupy „push” i „pull factors”. Do pierwszej z nich autorka zalicza czynniki przyciągające osoby starzejące się do przejścia na emeryturę, natomiast drugą grupę tworzą czynniki, które utrudniają zachowanie dotychczasowej pracy lub zmianę zatrudnienia, co zdaniem autorki przyczynia się to „wypchnięcia” osób starszych z grona społeczności aktywnej zawodowo.[10] Z kolei Elżbieta Roszko mówi o tym, że adaptacje do rynku pracy utrudnia osobom starszym ich stereotypowe traktowanie przez pracodawcę, które utrudnia podtrzymanie uczestnictwa ludzi starszych na rynku pracy i także zapewnienie im odpowiedniego dostępu do szkoleń, pomimo tego, że pracodawca ceni ich doświadczenie zawodowe.[11]

Powyższe czynniki niejednokrotnie odgrywają istotną rolę w podejmowaniu przez jednostkę decyzji o wcześniejszym przejściu na emeryturę. Jest to przełomowy okres w życiu człowieka. Wiąże się on ze zmianą pełnionej do tej pory roli, a także obliguje do przeorganizowania dotychczasowego stylu życia, a także zmiany aktywności. Nie ma znaczenia czy przejście na emeryturę jest pozytywną czy negatywną zmianą w życiu człowieka, „zawsze jest to sytuacja trudna, wymagająca przystosowania do nowych warunków”[12]

„Osoby te pragną nadal aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym, dokształcać się, organizować, poznawać nowe dziedziny życia i na bieżąco komunikować się między sobą. Realizowanie takich potrzeb ma niewątpliwie olbrzymi wpływ na zachowanie dobrej kondycji psycho-fizycznej każdego człowieka i to w każdym wieku. Określeniem „trzeci wiek” przyjęto nazywać lata życia następujące po osiągnięciu przez człowieka wieku emerytalnego, charakteryzujące się wycofaniem z czynnego życia zawodowego. Ta zmiana warunków życia wywołuje często uczucie pustki i osamotnienia, spadek prestiżu w środowisku; pogarszająca się sytuacja materialna, nadmiar czasu wolnego i brak umiejętności jego wykorzystania to dalsze czynniki niewłaściwego nastawienia do starości ze strony otoczenia, a często i samych osób starszych.”[13] W odpowiedzi na powyższą potrzebę osób starszych powstały Uniwersytety Trzeciego Wieku. Jak podaje Iwona Wieczorek[14] założycielem pierwszego Uniwersytetu Trzeciego Wieku był Pierre Vellas. Powstał on w 1973 roku, a jego celem było dążenie do poprawy jakości życia, a także zwiększenia intelektualnej i psychicznej sprawności osób starszych. Celem działania uniwersytetów jest:

• upowszechnianie inicjatyw edukacyjnych,

• aktywizacja intelektualna, psychiczna, społeczna i fizyczna osób starszych, poprzez rozwijanie ich umiejętności,

• poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów, poprzez sekcje wykładów z wybitnymi postaciami nauki i kultury,

• ułatwianie im kontaktów z instytucjami takimi jak służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodki rehabilitacyjne i inne, realizowane dzięki spotkaniom z pracownikami instytucji

rządowych, samorządowych, kulturalno-oświatowych itp.,

• angażowanie słuchaczy w aktywność na rzecz otaczającego ich środowiska, realizowane poprzez kontakty słuchaczy z opiekunami domów dziecka, domów opieki

społecznej, wolontariat seniorów,

• podtrzymywanie więzi społecznych i komunikacji międzyludzkiej, realizowane poprzez kontakty seniorów z najmłodszymi członkami społeczeństwa, z młodzieżą, co skutecznie wpływa na łamanie stereotypu starości jako okresu społecznej bierności, bezradności.

Poza Uniwersytetem Trzeciego Wieku do formalnych form wsparcia osób dorosłych Olga Czerniawska[15] zalicza stowarzyszenia, które obejmują członkostwo przez całe życie jednostki. Autorka zalicza do nich harcerstwo i stowarzyszenia religijne, charytatywne lub sportowe. Czerniawska, jako pomocne przy adaptacji do starości wymienia także takie instytucje jak kluby oraz domy dziennego pobytu, a w ostatniej fazie również domy opieki społecznej. Ludzie starsi są członkami i organizatorami licznych stowarzyszeń wśród których wymienić można związki kombatantów, emerytów, oraz związki powstałe na skutek II wojny światowej jak np. Związek Więźniów Obozów Koncentracyjnych. Poza funkcją edukacyjną pełnią one także funkcję afiliacyjną, integracyjną i ogólnie terapeutyczną. Autorka wskazuje, że pomagają one przeżyć życie ciesząc się nim i czerpiąc z niego satysfakcję. Porządkują czas; dają zadania na dzień, tydzień czy miesiąc, a także tworzą kalendarz spotkań, wydarzeń czy zadań.

Olga Czerniawska do nieinstytucjonalnych form pomocy zalicza czytelnictwo i biblioterapie, a także czasopisma. Wskazuje, że formą wsparcia dla seniorów jest prasa kierowana do nich, której część redagowana jest przez ich rówieśników. Należą do nich pisma redagowane przez mieszkańców domów opieki społecznej. W ramach form pomocowych autorka wyróżnia także audycje radiowe i telewizyjne przeznaczone dla seniorów, w których uczestniczą osoby starsze. Autorka jako coraz częstszą formę wskazuje podróże, które mogą odbywać się w dwóch przestrzeniach; rzeczywistej, których organizatorem są biura podróży i wirtualnej czyli przez Internet czy telewizję. Podróże kształcą, sprzyjają kontaktom i inspirują. Pozwalają na poznanie innych kultur,  a także są źródłem doznań religijnych; pozwalają na spotkania ze znaczącymi ludźmi, mędrcami czy żyjącymi świętymi, bądź podróżowanie śladami znaczących osób. Jak podaje autorka jest wiele biur podróży, które specjalizują się w organizowaniu wycieczek do miejsc kultu religijnego np. do Ziemi Świętej czy Szlakami Sanktuariów Maryjnych. Taka forma pomocy umożliwia również poznanie natury czemu mogą służyć wycieczki do ogrodów botanicznych, ogrodów zoologicznych czy rezerwatów przyrody.

            Podsumowując „szeroko zakrojone studia literaturowe oraz badania statystyczne potwierdziły, że:

• nadal panuje na rynku pracy stereotyp pracownika starszego jako pracownika gorszego,

• pracownicy powoli zaczynają przejawiać zainteresowanie utrzymaniem zatrudnienia starszych grup społecznych niemniej jednak cały czas uważają, że zastępowanie starszych pracowników młodszymi jest w perspektywie krótkofalowej dobrą strategią na redukcję kosztów zatrudnienia,

• uważa się, że jeden młodszy pracownik jest w stanie zastąpić kilku starszych pracowników,

• wcześniejsze emerytury w wielu krajach są traktowane jako doskonała furtka na „ucieczkę” z rynku pracy.”[16]

Z kolei w tym okresie- okresie emerytalnym „pamiętając aksjomat, że nikogo nie można rozwijać, że proces rozwoju jest samoistny, zależny i wyzwolony przez daną osobę, a inni mogą ją wspomagać, trzeba szanować każdy styl starzenia się. Można jedynie proponować sytuację sprzyjającą rozwojowi kompetencji społecznych, umysłowych i fizycznych. Można wspierać instytucje społeczne i tworzyć nowe instytucje otwarte na potrzeby współczesnego człowieka.”[17]

---

[1] B. Juraś-Krawczyk za W.Okoń w Barbara Juraś-Krawczyk Edukacyjny i społeczny wymiar bezrobocia (na przykładzie dużego miasta), s. 14

[2] Tamże, s. 14

[3] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, tom 2, s.441

[4] Barbara Harwas-Napierała, Janusz Trempała Psychologia rozwoju człowieka. Tom 2, s.264

[5] Maria Finogenow Starzenie się społeczeństw i starzenie się kompetencji [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników s współczesne potrzeby rynku pracy,s. 214

[6] Elżbieta Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie postępującego starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne potrzeby rynku pracy, s. 241

[7] Maria Finogenow Starzenie się społeczeństw i starzenie się kompetencji [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników s współczesne potrzeby rynku pracy,s. 219

[8] Tamże, s.223

[9] Tamże, s.211

[10]Tamże, s.218

[11] Elżbieta Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie postępującego starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne potrzeby rynku pracy, s. 251

[12] Maria Finogenow Starzenie się społeczeństw i starzenie się kompetencji [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników s współczesne potrzeby rynku pracy,s. 217

[13] Iwona Wieczorek Edukacja seniorów- wybrane aspekty [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z, s.184

[14] Tamże, 184-185

[15] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, tom 2, s.442-443

[16] Elżbieta Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie postępującego starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne potrzeby rynku pracy, s.256

[17] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki, tom 2, s. 443

Autor: Paulina