Definicji pracy
w literaturze przedmiotu jest bardzo wiele. Jedną z nich jest ta przytoczona za
W. Okoniem przez B. Juraś-Krawczyk, która mówi o tym, że praca to „zbiorowa lub
jednostkowa działalność, której celem jest uzyskanie jakiegoś wytworu
materialnego lub niematerialnego […]”[1] co
więcej „procesowi pracy na ogół towarzyszy przekonanie o jej pożytku, ale
zarazem przymus wewnętrzny, tj. narzucony przez społeczne warunki życia
zbiorowego”.[2] Pełni ona wiele funkcji w
życiu człowieka i wypełnia większość czasu jego dorosłego życia. Co natomiast
dzieje się, kiedy jednostka zbliża się do wieku emerytalnego czy nadal
podejmuje aktywność zawodową? W niniejszej pracy postaram się przyjrzeć temu
problemowi bliżej.
„Starość jest tym etapem życia,
który wymaga pomocy i wielkiego wysiłku jednostki w rozwoju, w pomyślnym przebiegu
starzenia się. Człowiek musi bowiem dokonać wyboru stylu życia. Wybiera formy i
nasilenie aktywności. Może być bierny po przejściu na emeryturę, wycofać się z
życia społecznego, pozwolić sobie na nic nie robienie, bierne trwanie,
ograniczając ruch, kontakty społeczne i minimalizując swoje potrzeby. Wkracza
wtedy w patologiczny stan apatii i zaniedbania. Wymaga wsparcia i pomocy,
aktywizacji przynajmniej w sferze życia codziennego. Może wybrać określony
poziom aktywności. Nie istnieje bowiem jeden styl starzenia się i
przystosowania do starości.”[3] Granice i kryteria okresu późnej dorosłości
są różnie przedstawiane przez autorów. Mogą wahać się nawet w granicy 30 lat;
od 45 roku życia do 70 roku życia, a zdaniem wielu autorów wiek graniczny to 70
rok życia.[4]
Poprawa
warunków materialnych i wzrost poziomu usług medycznych przyczynia się do tego,
że w coraz większej ilości krajów pojawia się zjawisko starzenia się
społeczeństw. „Za społeczeństwo stare demograficznie uważa się takie, w którym
odsetek osób w wieku 60 lat i więcej przekracza 12% lub gdy odsetek osób w
wieku 65 lat i więcej przekracza 7% (normy ONZ przyjmują jako wiek graniczny 65
lat). Ponadto przyjmuje się, że jeśli odsetek ludzi w danym państwie w wieku 65
lat i więcej osiąga 7%, to kraj ten przekracza tzw. próg starości, jeśli zaś
uzyskuje 10% – uznaje się dany kraj za wiekowo zaawansowany (Orzechowska,
2001).
Na starzenie się społeczeństw wpływ mają różnorodne
czynniki. Do najważniejszych
zaliczyć można:
• wydłużenie się czasu życia ludzkiego
• spadek dzietności kobiet
• wkraczanie w wiek emerytalny osób z tzw.
powojennego „baby-boomu”
• migracje osób
młodych.”[5]
Wobec takiego stanu rzeczy pojawiają się nowe
wyzwania, którym naprzeciw wychodzą postulaty Strategii Lizbońskiej. „Zgodnie z
Europejską Strategią Zatrudnienia (ang. European Employment Startegy) i
Wytycznymi Polityki Gospodarczej (ang. Broad Economic Policy Guidelines – BEPG)
kraje członkowskie muszą rozwijać i wprowadzać wszechstronne działania
ukierunkowane na aktywne starzenia się. Tworzone strategie mają na celu
zapewnić utrzymanie zatrudnienia wśród starszych pracowników, co przekłada się
na wprowadzenie następujących rozwiązań:
• zachęty finansowe odwodzące od przejścia na
wcześniejszą emeryturę i przekonywujące, że aktywność zawodowa popłaca,
• dostęp do szkoleń i różnych form kształcenia
ustawicznego oraz skutecznej aktywnej polityki rynku pracy,
• stworzenie dobrych warunków pracy sprzyjających
utrzymaniu pracy, w szczególności zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,
stosowanie elastycznych form zatrudnienia – obejmujących pracę w niepełnym wymiarze
godzin (ang. part-time working) i przerwy w zatrudnieniu (ang. career breaks) –
oraz dostępność usług w zakresie opieki.”[6]
Nie mniej jednak ważną przyczyną wycofania się z
aktywności zawodowej osób po 50 roku życia są liczne obawy związane z
wymaganiami, jakie stawia rynek pracy.”[7]
Autorka podaje również, że w obecnych czasach bardzo ważna jest umiejętność
obsługi komputera, a nowe technologie i urządzenia, które młodszym pokoleniom
nie sprawiają większej trudności, są niejednokrotnie dla osób starszych
„źródłem napięcia i lęku wynikającego z braku umiejętności i poczucia
niedostosowania”[8] Ponieważ wraz z procesem
starzenia się pracownika starzeją się również jego kompetencje zawodowe „starsi
pracownicy niejednokrotnie nie mogą zaoferować wymaganego współcześnie poziomu
kompetencji związanych z nowymi technologiami.”[9] Autorka
podkreśla również, że wśród czynników, które rzutują na wycofanie się osób w
wieku okołoemerytalnym wyróżnia się grupy „push” i „pull factors”. Do pierwszej
z nich autorka zalicza czynniki przyciągające osoby starzejące się do przejścia
na emeryturę, natomiast drugą grupę tworzą czynniki, które utrudniają
zachowanie dotychczasowej pracy lub zmianę zatrudnienia, co zdaniem autorki
przyczynia się to „wypchnięcia” osób starszych z grona społeczności aktywnej
zawodowo.[10] Z kolei Elżbieta Roszko
mówi o tym, że adaptacje do rynku pracy utrudnia osobom starszym ich
stereotypowe traktowanie przez pracodawcę, które utrudnia podtrzymanie
uczestnictwa ludzi starszych na rynku pracy i także zapewnienie im
odpowiedniego dostępu do szkoleń, pomimo tego, że pracodawca ceni ich
doświadczenie zawodowe.[11]
Powyższe czynniki niejednokrotnie odgrywają istotną
rolę w podejmowaniu przez jednostkę decyzji o wcześniejszym przejściu na
emeryturę. Jest to przełomowy okres w życiu człowieka. Wiąże się on ze zmianą
pełnionej do tej pory roli, a także obliguje do przeorganizowania
dotychczasowego stylu życia, a także zmiany aktywności. Nie ma znaczenia czy
przejście na emeryturę jest pozytywną czy negatywną zmianą w życiu człowieka,
„zawsze jest to sytuacja trudna, wymagająca przystosowania do nowych warunków”[12]
„Osoby te pragną nadal aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym,
dokształcać się, organizować, poznawać nowe dziedziny życia i na bieżąco komunikować
się między sobą. Realizowanie takich potrzeb ma niewątpliwie olbrzymi wpływ na
zachowanie dobrej kondycji psycho-fizycznej każdego człowieka i to w każdym wieku.
Określeniem „trzeci wiek” przyjęto nazywać lata życia następujące po
osiągnięciu przez człowieka wieku emerytalnego, charakteryzujące się wycofaniem
z czynnego życia zawodowego. Ta zmiana warunków życia wywołuje często uczucie
pustki i osamotnienia, spadek prestiżu w środowisku; pogarszająca się sytuacja
materialna, nadmiar czasu wolnego i brak umiejętności jego wykorzystania to
dalsze czynniki niewłaściwego nastawienia do starości ze strony otoczenia, a
często i samych osób starszych.”[13] W
odpowiedzi na powyższą potrzebę osób starszych powstały Uniwersytety Trzeciego
Wieku. Jak podaje Iwona Wieczorek[14] założycielem
pierwszego Uniwersytetu Trzeciego Wieku był Pierre Vellas. Powstał on w 1973
roku, a jego celem było dążenie do poprawy jakości życia, a także zwiększenia
intelektualnej i psychicznej sprawności osób starszych. Celem działania
uniwersytetów jest:
• upowszechnianie inicjatyw edukacyjnych,
• aktywizacja intelektualna, psychiczna, społeczna i
fizyczna osób starszych, poprzez rozwijanie ich umiejętności,
• poszerzanie wiedzy i umiejętności seniorów, poprzez
sekcje wykładów z wybitnymi postaciami nauki i kultury,
• ułatwianie im kontaktów z instytucjami takimi jak
służba zdrowia, ośrodki kultury, ośrodki rehabilitacyjne i inne, realizowane
dzięki spotkaniom z pracownikami instytucji
rządowych, samorządowych, kulturalno-oświatowych
itp.,
• angażowanie słuchaczy w aktywność na rzecz
otaczającego ich środowiska, realizowane poprzez kontakty słuchaczy z
opiekunami domów dziecka, domów opieki
społecznej, wolontariat seniorów,
• podtrzymywanie więzi społecznych i komunikacji
międzyludzkiej, realizowane poprzez kontakty seniorów z najmłodszymi członkami
społeczeństwa, z młodzieżą, co skutecznie wpływa na łamanie stereotypu starości
jako okresu społecznej bierności, bezradności.
Poza Uniwersytetem Trzeciego Wieku do formalnych form
wsparcia osób dorosłych Olga Czerniawska[15]
zalicza stowarzyszenia, które obejmują członkostwo przez całe życie jednostki.
Autorka zalicza do nich harcerstwo i stowarzyszenia religijne, charytatywne lub
sportowe. Czerniawska, jako pomocne przy adaptacji do starości wymienia także
takie instytucje jak kluby oraz domy dziennego pobytu, a w ostatniej fazie
również domy opieki społecznej. Ludzie starsi są członkami i organizatorami
licznych stowarzyszeń wśród których wymienić można związki kombatantów,
emerytów, oraz związki powstałe na skutek II wojny światowej jak np. Związek
Więźniów Obozów Koncentracyjnych. Poza funkcją edukacyjną pełnią one także
funkcję afiliacyjną, integracyjną i ogólnie terapeutyczną. Autorka wskazuje, że
pomagają one przeżyć życie ciesząc się nim i czerpiąc z niego satysfakcję.
Porządkują czas; dają zadania na dzień, tydzień czy miesiąc, a także tworzą
kalendarz spotkań, wydarzeń czy zadań.
Olga Czerniawska do nieinstytucjonalnych form pomocy zalicza
czytelnictwo i biblioterapie, a także czasopisma. Wskazuje, że formą wsparcia
dla seniorów jest prasa kierowana do nich, której część redagowana jest przez
ich rówieśników. Należą do nich pisma redagowane przez mieszkańców domów opieki
społecznej. W ramach form pomocowych autorka wyróżnia także audycje radiowe i
telewizyjne przeznaczone dla seniorów, w których uczestniczą osoby starsze.
Autorka jako coraz częstszą formę wskazuje podróże, które mogą odbywać się w
dwóch przestrzeniach; rzeczywistej, których organizatorem są biura podróży i
wirtualnej czyli przez Internet czy telewizję. Podróże kształcą, sprzyjają
kontaktom i inspirują. Pozwalają na poznanie innych kultur, a także są źródłem doznań religijnych; pozwalają
na spotkania ze znaczącymi ludźmi, mędrcami czy żyjącymi świętymi, bądź
podróżowanie śladami znaczących osób. Jak podaje autorka jest wiele biur
podróży, które specjalizują się w organizowaniu wycieczek do miejsc kultu
religijnego np. do Ziemi Świętej czy Szlakami Sanktuariów Maryjnych. Taka forma
pomocy umożliwia również poznanie natury czemu mogą służyć wycieczki do ogrodów
botanicznych, ogrodów zoologicznych czy rezerwatów przyrody.
Podsumowując
„szeroko zakrojone studia literaturowe oraz badania statystyczne potwierdziły,
że:
• nadal panuje na rynku pracy stereotyp pracownika
starszego jako pracownika gorszego,
• pracownicy powoli zaczynają przejawiać
zainteresowanie utrzymaniem zatrudnienia starszych grup społecznych niemniej
jednak cały czas uważają, że zastępowanie starszych pracowników młodszymi jest
w perspektywie krótkofalowej dobrą strategią na redukcję kosztów zatrudnienia,
• uważa się, że jeden młodszy pracownik jest w stanie
zastąpić kilku starszych pracowników,
• wcześniejsze emerytury w wielu krajach są
traktowane jako doskonała furtka na „ucieczkę” z rynku pracy.”[16]
Z kolei w tym okresie- okresie emerytalnym
„pamiętając aksjomat, że nikogo nie można rozwijać, że proces rozwoju jest
samoistny, zależny i wyzwolony przez daną osobę, a inni mogą ją wspomagać,
trzeba szanować każdy styl starzenia się. Można jedynie proponować sytuację
sprzyjającą rozwojowi kompetencji społecznych, umysłowych i fizycznych. Można
wspierać instytucje społeczne i tworzyć nowe instytucje otwarte na potrzeby
współczesnego człowieka.”[17]
[1] B. Juraś-Krawczyk za
W.Okoń w Barbara Juraś-Krawczyk Edukacyjny
i społeczny wymiar bezrobocia (na przykładzie dużego miasta), s. 14
[2] Tamże, s. 14
[3] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu
andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki,
tom 2, s.441
[4] Barbara Harwas-Napierała,
Janusz Trempała Psychologia rozwoju
człowieka. Tom 2, s.264
[5] Maria Finogenow Starzenie
się społeczeństw i starzenie się kompetencji [w:] red. Marta
Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników s
współczesne potrzeby rynku pracy,s. 214
[6] Elżbieta
Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie
postępującego starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna
Kędzierska, Elżbieta Roszko Podstawy
kształcenia ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne
potrzeby rynku pracy, s. 241
[7] Maria Finogenow Starzenie się społeczeństw i starzenie się
kompetencji [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta
Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego
od A do Z. Kompetencje pracowników s współczesne potrzeby rynku pracy,s.
219
[8] Tamże, s.223
[9] Tamże, s.211
[10]Tamże, s.218
[11] Elżbieta Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie postępującego
starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska,
Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia
ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne potrzeby rynku
pracy, s. 251
[12] Maria Finogenow Starzenie się społeczeństw i starzenie się
kompetencji [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska, Elżbieta
Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego
od A do Z. Kompetencje pracowników s współczesne potrzeby rynku pracy,s.
217
[13] Iwona Wieczorek Edukacja
seniorów- wybrane aspekty [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Elżbieta
Roszko Podstawy kształcenia ustawicznego
od A do Z, s.184
[14] Tamże, 184-185
[15] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu
andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki,
tom 2, s.442-443
[16] Elżbieta Roszko Kształcenie ustawiczne w dobie postępującego
starzenia się Europy [w:] red. Marta Znajmiecka-Sikora, Bogna Kędzierska,
Elżbieta Roszko Podstawy kształcenia
ustawicznego od A do Z. Kompetencje pracowników a współczesne potrzeby rynku
pracy, s.256
[17] Olga Czerniawska Edukacja jako pomoc w rozwoju w ujęciu
andragogiki i gerontologii [w:] red. Ewa Marynowicz-Hetka Pedagogika społeczna. Podręcznik akademicki,
tom 2, s. 443
Autor: Paulina
